ਇਤਿਹਾਸ

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿਚ ਗੁਰਿਆ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ, ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਸੰਗੀ ਗੋਤਰਾ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਲਈ । ਇਹ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਗੁਰਿਆ ਜੀ, ਕੌਸ਼ਲ ਗੋਤਰ ਦੇ ਸਾਂਵਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ। ਉਹ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ  5 ਮੀਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਇਕ ਪਿੰਡ ਪਨਿਆੜ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ।  ਗੁਰਿਆ ਜੀ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ  ਅਯੁੱਧਿਆ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਨਿਆੜ ਵਿਖੇ ਵਸ ਗਏ । ਗੁਰਿਆ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਸ਼੍ਰੀ ਨਵਲ ਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪਾਲਾ ਜੀ । ਨਵਾਬ ਰਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਜੀ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਨੂੰ ਗੰਜ ਬਖਸ਼ (ਖ਼ਜਾਨੇ ਦਾ ਮਾਲਕ) ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ  ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਦੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  ।

ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਥਰਾ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ ਧਾਮ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਜਿਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਜੇਤੂ ਸੋਚ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੰਗਲਾ ਵਿਖੇ ਕਠਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

10 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ 1919 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਜੈਪਾਲ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜਿਲਾ ਕਲਾਨੌਰ 14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਸਬਾ ਸੀ । ਕਲਾਨੌਰ ਜਿਲੇ ਉਤੇ ਜਸਰਾਤ ਖੋਖਰ ਦੁਆਰਾ 2 ਵਾਰ ਹਮਲੇ ਹੋਏ ਸੀ ।  1422 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਅਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ 1428 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮਲਿਕ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਲਈ ਮਾਰਚ ਕੱਢਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਸਰਾਥ ਖੋਖਰ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਸਰਾਥ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਬੈਰਾਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 1556 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਇੱਕ ਪਲੇਟ ਫਾਰਮ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

ਮੁਗ਼ਲ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ  ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।  ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ 1469 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, 1485 ਵਿਚ ਸੁਲੱਖਣੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਪੱਖੋਕੇ (ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ) ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਗੋਤ ਨੇ ਬਟਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਕ ਕੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਝੂਲਾਣਾ ਮਹਿਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਰਹੀਲਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਜ਼ਿਲੇ ਨੂੰ  ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਜੰਗ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1711 ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਵਿਖੇ ਮੁਗ਼ਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰੀ ਲਈ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਅਤੇ ਕੰਨਯਾ ਮਿਸਲਜ਼ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਥਾਹ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ 1808 ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1811 ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਇਆ । ਦੀਨਾਨਗਰ, ਆਪਣੇ ਸੁਹਣੇ ਅੰਬ ਬਗੀਚੇ ਅਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪਸੰਦੀਦਾ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਮਈ ਅਤੇ ਜੂਨ ਦੇ ਦੋ ਗਰਮ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ। ਰੈਡਕਲਿਫ ਐਵਾਰਡਜ਼ ਆਫ ਬਾਊਂਡਰੀ ਨੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਜ਼ਿਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤਹਿਸੀਲ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਰਾਵੀ ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਆ ਗਏ। ਉਹ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ ।