ਭੂਗੋਲ
ਵਿਸ਼ਾ-ਸੂਚੀ
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਬਟਾਲਾ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਮੈਦਾਨੀ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਪੱਧਰੀ ਜਮੀਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 128 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉੱਚਿਤ ਪੱਧਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 305 ਤੋਂ 381 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭੂਗੋਲਿਕਤਾ ਹੈ।
ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨ ਉੱਪਰਲੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋ ਨਦੀ ਰਾਹੀ ਵੱਖ ਹਨ । ਉੱਪਰਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 305 ਮੀਟਰਾਂ – ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 213 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤਕ 1.6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 1 ਮੀਟਰ ਦਾ ਕੋਮਲ ਢਾਂਚਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ੀਸ਼ੀਕਲ ਇਕਾਈ ਹੈ।
ਰਿਵਰ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਪਾਵਰ ਸਰੋਤ
ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਾਰ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੋਹਤਾਗ ਪਾਸ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਨਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਸੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਘੱਟਦਾ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਤਾਰ- ਚੜ੍ਹਾਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਬਰਸਾਤਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਇਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਦਲਦਲੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਛੰਬ ਵੱਲੋ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਹਨੂੰਵਾਹ ਛੰਬ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਦਲਦਲੀ ਛੰਬ ਜਿਵੇ ਕੇਸ਼ੋਪੁਰ, ਧਨਰਾਏ , ਪਨਿਆਰ, ਬੁਚੇਨੰਗਲ ਅਤੇ ਨੜ੍ਹਾਵਾਲੀ ਆਦਿ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਪਰ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘਣਾ ਸੰਘਣਾ ਨੈੱਟਵਰਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਬ੍ਰਾਂਚ, ਕਸੂਰ ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ ਸਭਰਾਵਾਂ ਬ੍ਰਾਂਚ ਹਨ। ਰਾਵੀ ਬਿਆਸ ਲਿੰਕ ਜੋ ਕਿ 1954 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਰਾਵੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਚੱਕੀ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਿਆਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਹੈ।
ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਡੈਮ: ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਡੈਮ ਜੋ ਕਿ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਤੇ 24 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ 600 ਮੈਗਾਵਾਟ ਬਿੱਜਲੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋ ਪੰਜਾਬ ਦਾ 452 ਮੈਗਾਵਾਰਟ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਡੈਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ 160 ਮੀਟਰ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 150 ਮੈਗਾਵਾਟ ਦੇ 4 ਯੂਨਿਟ ਹਨ ।
ਜਲਵਾਯੂ
ਇੱਥੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਮੌਸਮ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ । ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 440 ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜੂਨ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਮਹੀਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਠੰਡਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਜਨਵਰੀ ਅਤੇ ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧੂੜ ਤੁਫਾਨ ਮਈ ਅਤੇ ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਰਿਸ਼
ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮਾਨਸੂਨ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ 70% ਬਾਰਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਵਾਤਾਵਰਣ
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਅਟੱਲ ਹਨ। ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਅਟੱਲ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਲ੍ਹਾ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
ਮਿੱਟੀ, ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਉਚਾਈ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਿਆਂ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੱਧਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ।ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਉਥੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾਮ, ਮਲਬਰੀ ,ਸਫੈਦਾ ਅਤੇ ਪੌਪਲਰ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੱਲਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿੱਕਰ ਅਤੇ ਸਫੈਦਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੰਬ ਅਤੇ ਮਲਬਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਫਲ ਸੰਤਰਾ, ਕਿਨੂੰ, ਨਿੰਬੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫਲਦਾਰ ਬੂਟੇ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਹਾਈਡਰੋਲਾਜੀ
ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ। ਭੂਮੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ 5 ਤੋਂ 8 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਧੂਸ਼ੀ ਬੰਦ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੈਵਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮਿੱਟੀ
ਮਿੱਟੀ ਦਲਦਲੀ ਅਤੇ 10% ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਚਿੱਕਣੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਚੂਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਗਨੀਸੀਆ ਸਮੱਗਰੀ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੋਟਾਸ਼ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਿਕ ਐਸਿਡ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੈ।ਖੇਤੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਦਲਦੇ ਮੋਸਮ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਿਆੜਕੀ, ਬਾਂਗੜ ਅਤੇ ਬੇਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਧਾਰੀਵਾਲ ਘੁੰਮਣ, ਕਾਦੀਆਂ, ਹਰਚੋਵਾਲ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਰਿਆੜਕੀ ਹੈ। ਕਾਹਨੂਵਾਨ ਝੀਲ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਸੇ ਅਲੀਵਾਲ ਨਹਿਰ ਤੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਂਗੜ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦੀ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬੇਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੱਗਭੱਗ 300 ਪਿੰਡ ਬੇਟ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਸ਼ਤ ਵਾਲੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਬੂਟੀਆਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀ ਹੈ। ਜਮੀਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ, ਝਾੜੀਆਂ, ਰੁੱਖ, ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ
ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਧਰਮਕੋਟ ਤੋਂ ਫੋਡੰਰੀ ਰੇਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਟਾਲਾ ਦੇ 6.5 ਕਿ.ਮੀ. ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਬਟਾਲਾ-ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਰੋਡ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਧਰਮਕੋਟ ਰੇਤ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਮੋਲਡਿੰਗ ਰੇਤ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 20% ਚਿੱਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੋਰ 4 ਮੀਟਰ ਚਿੱਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਬਟਾਲਾ ਤੋ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਬਟਾਲਾ ਕਾਂਦੀਆਂ ਰੋਡ ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਰੇਤ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਹੈ ਪਰ 1 ਮੀਟਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਹੈ ।
ਭਗਵਾਨਪੁਰ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦਾ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ 15 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਰੋਡ ਤੇ ਬਟਾਲਾ ਦਾ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਤੋਂ 10 ਕਿ.ਮੀ. ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਨੋਸਿਹਰਾ ਰੋਡ (20 ਫੀਸਦੀ ਮਿੱਟੀ) ਤੇ ਹੈ।
ਤਹਿਸੀਲ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਠੀਕੜੀਵਾਲਾ, ਪੰਡੋਰੀ ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲ ਬਟਾਲਾ ਵਿਚ ਧਵਨ, ਚਤੌਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਬਡੋਵਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਨਮਕ ਪੱਟੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹਨ । ਇਹ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦਾ ਇਕ ਸਰੋਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਮਾਚਿਸ, ਪਟਾਕੇ, ਖੰਡ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਅਤੇ ਗੰਨਪਾਊਡਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।